कोरोना महामारीको सङ्कट अझै पनि विश्वभर छ। महामारीको सङ्कट सेलाउन नपाउँदै प्राकृतिक विपत्तिको मारले वातावरण विनास गर्दै धनजनको क्षति पु-याएको छ।दोहोरो विपत्तिले मानवीय जीवनलाई थप कठिन र तनावपूर्ण बनाएको छ । उद्योगधन्दा, कलकारखाना, व्यापार व्यवसाय, दैनिक मजदुरी, ज्यालादारी, सेवाप्रवाह लगायतका हरेक क्रियाकलापहरुले गति लिन सकेका छैनन् । 

दिनभरि पसिनासँग श्रम साटेर साँझ बिहानको छाकको जोहो गर्नेहरुको बिचल्ली भएको छ । देशमा आर्थिक सङ्कट, गरिबी, बेरोजगारी, उद्योग धन्दा, कलकारखाना, व्यापार व्यवसाय धरासायी बन्दै गएका छन् ।

दिन प्रतिदिन एकपछि अर्को समस्याहरु थपिँदै गइरहेका छन् । संक्रमित हुने र मृत्यु हुनेको अनुपात अपेक्षित रुपमा घट्न सकेको छैन। अनपेक्षित र आकस्मिक रुपमा आएको यस सङ्कटपूर्ण अवस्थाले मानवीय जीवन दु:खदायी र  न्यास्रोलाग्दो बनेको छ । महामारीको समयमा जेष्ठ नागरिक, महिला, लोपोन्मुख, सीमान्तकृत, गरीब, अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरुको दिनचर्या थप भयावह र कष्टकर बनाएको छ ।

हरेक वर्ष बाढी पहिरो, नदी कटानबाट जनधनको क्षति भइरहेको छ । नदी किनारा, भिरालो जोखिमपूण ठाउँहरुमा बसोबास गर्ने समुदायको उठिबास लागेर विचल्लीा हुँदै आएको छ । एकातिर कोरोना महामारी, अर्कोतिर प्राकृतिक विपत्ति  एकपछि अर्को गर्दै थपिँदै गएको छ ।

दिनभरि पसिनासँग श्रम साटेर साँझ बिहानको छाकको जोहो गर्नेहरुको बिचल्ली भएको छ । देशमा आर्थिक सङ्कट, गरिबी, बेरोजगारी, उद्योग धन्दा, कलकारखाना, व्यापार व्यवसाय धरासायी बन्दै गएका छन् । गत वर्षदेखि शैक्षिक क्षेत्रको अवस्था त्यस्तै बेहाल छ । 

नेपालमा करिब ६५ प्रतिशत जनताले सूचना प्रविधिको उपयोग गर्दछन् । यसले नेपाल पूर्ण प्रविधिमैत्री बन्न नसकेको देखाउँछ । अझै पनि बच्चालाई हप्काएर, डर देखाएर, कुखरा बनाएर, लट्ठीको प्रयोग गरेर अध्ययन, अध्यापन गर्ने हाम्रो परम्परागत पवृृत्ति अझैँ निमिट्यान्न हुन सकेको छैन । 

सामाजिक सञ्जालहरुमा कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु हुनेको तस्बिर राखेर मृत्यु उत्सव मनाए जस्तो गरेका भेटिन्छन् । यसले मानव मनोविज्ञानमा कति असर पार्दछ भन्नेमा धेरैको ध्यान जान सकेको छैन ।

यस्तो संस्कृतिमा भर्चुअल कक्षा कत्तिको प्रभावकारी बन्न सक्छ रु प्रविधिको पहुँच हुनेहरुका लागि पनि अहिले चलाइएको भर्चुअल शिक्षा  प्रभावकारी बन्न सकेको देखिँदैन । निम्न र अति निम्न आर्थिक अवस्था भएका परिवारले इन्टरनेट र मोबाइल समेत जोहो गर्न नसक्दा बालबालिकाहरुमा मनोवैैज्ञानिक असर परिरहेको छ । 

सङ्कटपूर्ण अवस्थाले समग्र मानव मनोविज्ञानमा असर पुगेको छ । परिणाम  मानव अधिकार उल्लङ्घनका घटनाहरु थपिँदै छन् । जताततै निस्सारपूर्ण, दुखदायी अवस्था छ । सामाजिक सञ्जालहरुमा कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु हुनेको तस्बिर राखेर मृत्यु उत्सव मनाए जस्तो गरेका भेटिन्छन् । यसले मानव मनोविज्ञानमा कति असर पार्दछ भन्नेमा धेरैको ध्यान जान सकेको छैन ।

रातपछि दिन, दुःखपछि सुख, विनासपछि विकास शाश्वत हो । सरोकारवाला निकायले महामारीबाट उत्पन्न समस्यालाई समाधान गर्दै  चुनौती न्यूनीकरण गर्न जोड दिनु आजको आवश्यकता पनि हो । हरेक व्यक्तिले विषम परिस्थितिमा पीडालाई शक्तिमा बदल्न जरुरी छ ।

समस्या र चुनौतीलाई चिर्दै जीवनलाई  खुशी बनाउँनु छ । जीवनलाई गतिमा हिडाउँनु छ । सङ्कटले मानव मनोविज्ञानमा असर पार्ने हुँदा मानव मनभित्र पीडा, छटपटी, चिन्ता र बिकारहरु उत्पन्न हुन्छन् । तिनीहरुलाई हटाउन नसकेमा अर्को दुर्घटना निम्तिने  खतरा हुन्छ जसलाई बाहिर फयाँकी मन शुद्ध र सफा राख्नु जरुरी छ ।

समाजमा जताततै मानिस मानिसबीचको दूरी पनि त्यत्तिकै बढ्दै गएको पाइन्छ । छरछिमेकमा सङ्क्रमितको सङ्ख्या र सङ्क्रमित  नहुनेको मनमा डर, त्रास, भयको आतङ्क मच्चिन्छ । कोरोना महामारीको दोस्रोे लहरसँगै तेस्रोे लहरको खतरापूर्ण  सङ्केत अनुमान गरिएको छ ।

हरेक व्यक्तिले स्वास्थ्य मापदण्डको पूर्ण पालना गर्न अति आवश्यक छ । विषम परिस्थितिमा शरीर, मन र बुद्धिलाई स्वच्छ, सफा,  निर्मल बनाउन जरुरी छ । विज्ञानको आडमा संसार जितेर विश्व एक बनाएको मानवलाई सुक्ष्म भाइरस र प्राकृतिक विपत्तिले बिचल्ली बनाएको अवस्था छ । हामीभित्र रहेका दम्भ, डर, त्रास, पीडा र अहङ्कारलाई हटाएर मानव जीवनलाई स्वस्थ र खुशी राख्नु पहिलो आवश्यकता बनेको छ । 

पारिवारिक वातावरणलाई सुरम्य र सौम्य बनाउँदै परिवारमैत्री बनाउनु पर्दछ । आज यान्त्रिक जस्तै बनेको मानवले  सङ्कटको घडीमा परिवारका सदस्यलाई समय दिन पाएको छ  । यसलाई अवसरको रुपमा लिनु पर्दछ । आपूmले, आफैलाई माया गर्ने आफ्नो प्रतिभा सृृजनालाई उजागर गर्ने समयको रुपमा लिनु पर्दछ । बाँझो बारी, खेत र गह्राहरुमा सुन फलाई जीवनलाई सहज बनाउनु पर्दछ । हाम्रो देश ॠषिमुनिहरुको तपोभुमी हो ।

हाम्रा धर्म संस्कार परम्पराहरुका पछाडि विभिन्न कारणहरु भेटिन्छन् । गत वर्षदेखि कोरोनाले मानवलाई झस्काइ दिएको छ । मानव जीवनलाई लयमा हिडाउन जरुरी छ । शरीर र मनलाई जोड्दै शुद्ध बनाउनु पर्दछ । यसले सकारात्मक उर्जाहरु उत्पन्न भई असहज परिस्थितिलाई सहज रुपमा सामना गर्न मद्धत गर्दछ ।

योग, प्राणायम, ध्यान, जप, पाठ हाम्रा अग्रजहरुले सिकाएको पद्धतिलाई अनुशरण गर्न सकेमा महामारी र विपत्तिको समयमा  आफूलाई खुशी बनाउन सकिन्छ । मनलाई खुशी राख्न सक्नुका साथै सकारात्मक उर्जाहरु प्रवाह हुन थाल्दछन् । योगले मन र शरीरलाई जोड्दै सुन्दर भावना अभिप्रेरित गर्दछ । मनमा आएका निराशा, कुण्ठा, पीडा, छटपटी लगायतका बिकारहरु बाहिर फाल्नको लागि मद्धत गर्दछ ।

असज परिस्थितिमा पनि रमाउने बानी पर्दछ । नानी बाबुहरुलाई सृजनात्मक काम, करेसा बारीमा फूल रोप्ने, गोडमेल गर्ने र घरायसी काममा लगाउने, हाम्रा संस्कार, मूल्य मान्यताहरु सम्बन्धी जानकारी दिन सकिन्छ ।  प्रकृतिको गति हुन्छ । आँधी बेहरी, हुरी बतास र चट्टानपछिको प्रकृति खुल्दछ । सफा, मनमोहक, कन्चन र निर्मल हुन्छ । सङ्कट विपद् भनेका मानव जीवनमा आइपर्ने स्वभाविक प्रक्रिया हुन् । यो निरन्तर चलिरहन्छ ।

प्रकृतिमा वर्षा र शिशिरपछि वसन्त आउँछ भन्ने बुझेर विशेष परिस्थितिलाई सहज बनाउँदै लैजानु जरुरी छ ।सङ्कट र विपद व्यवस्थापन गर्नका हरेकले आफ्नो ठाउँबाट सक्दो प्रयास गर्नु पर्दछ । सरकारी, गैरसरकारी, सामुदायिक संघ, संस्था र मानव अधिकारकर्मीहरुले पनि सचेतनासम्बन्धी कार्यमा जोड दिनु पर्दछ ।

मानव अधिकारको सम्मान, संरक्षण, सम्वर्द्धन र परिपूर्ति गर्ने पहिलो दायित्व राज्यको हो । प्राकृतिक प्रकोप, सङ्कटमा परेका नागरिकहरुको अधिकार रक्षार्थ राज्य थप जिम्मेवार हुनुपर्दछ ।

भोकको समयमा मिलेर भोजन बाँडेर खान सिकौँ । महामारीपूर्ण सङ्कटको बेला सबैले एक अर्काप्रति सहानुभूति, दया, माया, मानव सेवा र सद्भाव राख्नु पर्दछ । मानवको हित, सुख शान्ति र समृद्धिको लागि सम्पूर्ण, परोपकार, त्याग, सेवा भाव जागृत गराउनु आवश्यक छ ।

मानव अधिकारको सम्मान, संरक्षण, सम्वर्द्धन र परिपूर्ति गर्ने पहिलो दायित्व राज्यको हो । प्राकृतिक प्रकोप, सङ्कटमा परेका नागरिकहरुको अधिकार रक्षार्थ राज्य थप जिम्मेवार हुनुपर्दछ । त्यसमा पनि विपद्को  सबैभन्दा जोखिममा पर्ने वर्ग जेष्ठ नागरिक, महिला, अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरु, सिमान्तकृत, उपेक्षित, गरीब, किसान मजदूरहरुको लागि राहत, आधारभूत सेवा सुविधा उपलब्धताको व्यवस्था राज्यले गर्नु पर्दछ । 

राज्यले यस्ता विपद र महामारीको समयमा विशेष सजगता अपनाउनु पर्दछ । यस्तो बेलामा राज्यको एक्लो प्रयासले मात्र पुग्दैन सबैले आआफनो ठाउँबाट पनि सक्दो प्रयास गर्नु आवश्यक हुन्छ । सरकारले बनाएका कानुनहरुको परिपालना गरौँ । रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाऔँ ।

कमजोर भएर, निरासा, र उराठ, चिन्तित भएमा रोगसँग लड्ने क्षमता कम हुँदै जान्छ । महामारीलाई सहज रुपमा स्विकार गर्दै खुशी हुनु एउटै मात्र विकल्प हो । त्यसैले खानपानमा ध्यान दिई योगाभ्यास र सक्रिय जीवनलाई चलायमान बनाइ खुशी र स्वस्थ रहनु जरुरी छ ।  हरेक तह र तप्काबाट समन्वय, सहकार्य र सहअस्तित्वको माध्यमबाट सङ्ककट र विपद व्यवस्थापन गर्नु अबको आवश्यकता  बनेको हो । 

  -  कल्पना नेपाल आचार्य
   मानव अधिकार अधिकृत